اگر اختلالی در عملکرد مثانه پدید بیاید بطوری‌که هر یک از فرآیندهای ذخیره، تخلیه و کنترل ادرار با مشکلی مواجه شوند این بیماری، مثانه نوروژنیک یا مثانه عصبی نام دارد. وظیفه مثانه نگهداری ادرار است و همچنین منتقل کردن آن به مجرای ادرار. معمولا پس از ذخیره ۲۵۰ تا ۳۰۰ سی‌سی ادرار در مثانه فرمان تخلیه به مغز فرستاده می‌شود. و در این میان سیستم عصبی بدن نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. زیرا اعصاب حسی بدن در همه‌جا و همینطور در مثانه وجود دارند. مراکز اصلی اعصاب که کنترل ادرار را بعهده دارند ازین قرارند:
مرکز کنترل انقباضات مثانه واقع در قشر مغز، بخش‌هایی از مغز میانی، قسمت‌هایی در نخاع کمری و خاجی و اعصابی که در سیستم ادراری تحتانی هستند.
لذا بیماری‌هایی که سیستم عصبی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند ( مثل دیابت، ام اس، پارکینسون ) ممکن است در کارکرد مثانه اختلال جدی ایجاد کنند. اما مشکلات مثانه همیشه هم بعلت بیماری‌های عصبی نیست بلکه برخی اوقات از عادت‌های اشتباه زندگی روزمره ناشی می‌شود.
اگر مشکلی در عملکرد مثانه بروز کند در آغاز ممکن است فرد احساس کند که ادرارش کم شده یعنی هرچند مثانه پر است اما مقداری از ادرار در مثانه باقی می‌ماند و کامل تخلیه نمی‌شود و فرد حسش نسبت به دفع ادرار کم می‌شود. این مساله یعنی باقی ماندن ادرار در مثانه خطرناک است و میتواند منجر به عفونت شود.
انواع اختلالات در مثانه نوروژنیک
مثانه شل یا Flaccid
از انواع مثانه نوروژنیک است که در چنین حالتی انقباض عضلات مثانه به درستی صورت نمی‌گیرد و وقتی که مثانه پر می‌شود اعصاب مثانه پیام تخلیه برای مغز ارسال نمی‌کنند و سپس بی‌اختیاری ادرار اتفاق می‌افتد. این معضل اغلب در مورد افرادی که مبتلا به دیابت ملیتوس هستند رخ می‌دهد و یا افرادی که آسیبی به اعصاب تحتانی آنها وارد شده است. نکته قابل توجه آن است که در اینگونه موارد هیچ تغییری در گنجایش مثانه اتفاق نمی‌افتد و مثانه چنین افرادی با مشکل ظرفیت مواجه نیست.
اخیرا برای حل این مساله جراحی مثانه انجام می‌شود. چندی پیش در ایران برای اولین بار در کنگره بین‌المللی نورویولوژی بصورت زنده جراحی مثانه انجام شد و از آن پس این جراحی در تعدادی از بیمارستان‌های تهران و تبریز و شیراز انجام می‌شود.
راه درمانی جدیدی هم وجود دارد که شامل کارگذاری یک الکترود در نخاع و یک باتری در عضله باسن است. این دستگاه که توسط یک ریموت بوسیله خود بیمار کنترل می شود Sacral nerve stimulator modulation نام دارد که هر دو ساعت یکبار به الکترودی که در نخاع کار گذاشته شده فرمان تخلیه ادرار می‌دهد.
اگرچه یکسری بیماری‌های عصبی از جمله ام اس یا دیابت یا پارکینسون در بروز مثانه شل تاثیر دارند اما گاه دیده شده برخی افراد که مبتلا به مثانه شل هستند در اثر عادات اشتباه دچار این معضل شده‌اند. مثلا فرد بعلت وسواس از رجوع به دستشویی در مکان‌های عمومی یا محیط کار ابا دارد لذا ساعت‌ها ادرار خود را نگه می‌دارد و یا افرادی که در اثر تنبلی رفتن به دستشویی را ساعت‌ها به تعویق می‌اندازند. در چنین حالتی به عضلات مثانه فشار زیاد وارد می‌شود و پس از گذشت زمان این عضلات دیگر به‌درستی نمی‌توانند منقبض شوند. همچنین پر ماندن مثانه اگر دراز مدت باشد کش آمدگی و شل شدگی عضلات مثانه را در پی خواهد داشت که باعث تنبلی مثانه می‌شود.علاوه بر همه این‌ها فراموش نکنید نگه داشتن ادرار بیش از دو یا سه ساعت عفونت ادرار یا نارسایی کلیه را پدید خواهد آورد. هر فرد باید حداقل پنج بار در روز ادرار خود را تخلیه کند.
مثانه اسپاستیک یا Spastic
معمولا علت این عارضه آسیب دیدن طناب نخاعی بالای قوس انعکاسی می‌باشد. و درین حالت فرد به محض وجود حداقل مایعات در مثانه، پرشدن مثانه و نیاز به دفع فوری را احساس می‌کند بدون آنکه ظرفیت مثانه تکمیل شده باشد و فرد به وضعیت تکرر ادرار دچار می‌شود. اگر این وضع به صورت حاد دربیاید مثانه بیمار حتی۵۰ سی سی ادرار را هم نمی‌تواند در خود نگه دارد و ظرفیت مثانه بشدت کاهش می‌یابد و بی اختیاری ادرار رخ می‌دهد.
درباره آقایان گاهی علايم اختلال در سیستم ادراری میتواند بعلت بزرگ شدن پروستات باشد و ربطی به مثانه نوروژنیک نداشته باشد. مراجعه به پزشک متخصص همه این موارد را مشخص می‌کند.
علل بروز مثانه نوروژنیک
علت های مادرزادی:
۱- اسپینا بیفیدا: نوعی اختلال در تکامل ستون مهره‌هاست که در زمان جنینی رخ می‌دهد و نوزاد با این نقیصه که نوعی ضایعه نخاعی ست متولد می‌شود. چنین کودکانی هنگام تولد مشکلات مربوط به عملکرد روده و مثانه و نشانه‌هایی ازفلج اندام‌ها را با خود دارند.
۲-فلج مغزی: اگر آسیب مغزی در زمان جنینی یا هنگام زایمان اتفاق بیفتد کودک دچار فلج مغزی شده که نشانه های زیادی اعم از علائم حرکتی و فیزیکی و ذهنی با خود دارد از جمله آنها نقص عملکرد مثانه است.
بیماری‌های سیستم عصبی:
برخی از این بیماری‌ها ازاین قرارند: تومور مغزی، سکته مغزی، ضربه مغزی، پارکینسون، دیابت، آسیب‌های نخاعی ( بعلت تصادف و حادثه )، زونا، جراحی‌های شکمی وسیع مثل جراحی روده، دیسک کمر، جراحی‌های لگنی
عوامل دیگر:
عادات غلط مثل نگه داشتن ادرار به مدت طولانی و یا مصرف دخانیات که میتواند احتمال سرطانی شدن مثانه را زیاد کند درنتیجه ممکن است فرد تحت عمل جراحی مثانه قرار بگیرد و این عمل جراحی احتمال نوروژنیک شدن مثانه را بالا می‌برد.
دیابت و مثانه نوروژنیک
همانطور که ذکر شد بیماری دیابت سیستم عصبی مثانه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و لذا فرد پر شدن مثانه را حس نمی‌کند و زمانی‌که ظرفیت مثانه تکمیل شد نشت ادرار رخ می‌دهد و فرد دچار بی‌اختیاری ادرار می‌شود.
توصیه می‌شود برای پیشگیری از پیش آمدن اختلال در عملکرد مثانه همواره قند خون خود را کنترل کنید. بیمار دیابتی اگر با نقص عمکرد مثانه روبرو شود در مراحل اولیه میتواند هر ۳ یا ۴ ساعت یک بار (حتی اگر حس دفع ادرار ندارد) به دستشویی رجوع کرده و مثانه را وادار به تخلیه کند ( با تحریک عضلات زیر شکم ).
علائم مثانه نوروژنیک
هرنشانه‌ای که گویای اختلالی در عملکرد سیستم ادراری باشد می تواند اشاره‌ای به مثانه نوروژنیک داشته باشد.
مثل بی‌اختیاری استرسی ادرار، عدم توانایی در دفع ادرار، تکرر ادرار، ادرار با حجم کم و همراه با درد و سوزش شکمی و احساس فوریت ادرار
در مراحل پیشرفته‌تر عفونت ادراری مکرر، سنگ کلیه، نارسایی کلیه و سنگ مثانه نیز از علائم مثانه نورورژنیک خواهد بود.
عوارض مثانه نوروژنیک
- عفونت مثانه
- عفونت کلیه
- آبسه کلیوی
- عفونت مجاری ادراری
- بازگشت ادرار به کلیه
- اختلالات جنسی
- بی اختیاری ادراری
- یبوست
مثانه نوروژنیک در کودکان
در کودکان این عارضه ممکن است مادرزاردی باشد یعنی نوزاد هنگام تولد مشکلات سیستم عصبی مثانه را دارد و یا مشکل تکامل ستون فقرات یا اختلالی که در توده اسکلتی انتهای نخاع هست. این عوامل باعث کامل نشدن سیستم ادراری نوزاد خواهند شد که ادرار بطور نرمال تخلیه نمی‌شود. در چنین وضعیتی نوزادی که ادرارش به درستی تخلیه نمی‌شود هنگام دفع ادرار گریه می‌کند. حتما باید چنین مواردی تحت معاینه اورولوژیست قرار بگیرند.
تشخیص مثانه نوروژنیک
ابتدا باید پزشک شرح حال کامل بیمار را دریافت کند و توضیحات کامل درباره اختلال سیستم دفع و کنترل ادرار در اختیار وی قرار داده شود همچنین وی باید ناحیه پرینه، مقعد، نشیمنگاه و قدرت اسفنکتری مقعد را دقیق معاینه کند.
مرحله بعد شامل آزمایش خون و ادرار است برای بررسی کردن عفونت ادراری یا احتمال وجود خون در ادرار. همچنین عملکرد کلیه با سنجش اوره و کراتینین خون و قند خون و الکترولیت‌ها مورد مطالعه قرار میگیرد.
در ادامه عکسبرداری از کلیه و مثانه جهت تکمیل معاینات ضروری ست تا بیماری‌هایی مثل سنگ مثانه، سنگ کلیه یا تنگی مجاری ادرار و پرولاپس ارگان‌های لگنی بررسی شود. چون هریک از این بیماری‌ها می‌توانند منجر به انسداد شده و علائمی همچون تکرر ادرار یا فوریت و بی‌اختیاری ادرار را با خود دارند و بطور کلی اختلال در دستگاه ادراری ایجاد می‌کنند.
از دیگر روش‌های درمانی سیتوسکوپی را می‌توان نام برد. که برای تشخیص ضایعات نخاعی، تنگی مجرا و بزرگ شدن پروستات در آقایان به کار می‌رود. چون این موارد هم اختلال ادراری در پی دارند و باید از مثانه نوروژنیک تفکیک شوند.
در نهایت ارزیابی یورودینامیک را باید انجام داد یعنی اندازه گیری ظرفیت و فشار مثانه، انقباضات نابجای مثانه، نشت ادرار هنگام افزایش فشار شکمی یا همراه انقباضات نابجای مثانه و اندازه گیری فشار ادرار. همچنین میزان هماهنگی اسفنکتری و قدرت انقباض عضلات مثانه در زمان تخلیه ادرار باید بررسی شود.
درمان مثانه نوروژنیک
درمان دارویی
مهمترین داروهایی که برای درمان مثانه نوروژنیک تجویز میشوند:
تولترودین، اکسی بوتینین و سولیفناسین برای درمان مثانه اسپاستیک که با سرکوب انقباضات نابجای مثانه ظرفیت آن را بالا می برند
و داروهایی که تقویت کننده قدرت انقباض مثانه هستند مانند بتانکول.
استفاده از سوند
اگر بیماری پیشروی زیادی کند ممکن است بطور کلی کارآیی مثانه از دست برود در نتیجه استفاده از سوند یکبار مصرف ضرورت پیدا می‌کند که بوسیله آن بیمار هر ۴ یا ۶ ساعت ادرارش را تخلیه می‌کند. اما در مورد بیمارانی که بعلت کهولت سن یا ناتوانی نمی توانند از سوند یکبار مصرف استفاده کنند سوند دائم در مثانه کار گذاشته می شود. به این ترتیب که با یک جراحی مختصر و ایجاد سوراخ، مثانه را به سطح پوست شکمی در زیر ناف متصل می‌کنند سپس سوند در مثانه قرار داده می‌شود و از این سوراخ بیرون می‌آید. چنین سوند‌هایی ۳ ماه یکبار باید تعویض شود.
تزریق بوتاکس به عضله مثانه
این شیوه برای درمان مثانه اسپاستیک کاربرد دارد و بصورت تزریق به داخل عضله مثانه یا داخل اسفنکتر ادراری عمل می‌کند. این تزریق باید هر شش ماه تا یکسال تمدید شود.تزریق بوتاکس بوسیله سوزن مخصوص انجام می‌شود و در اثر ایجاد فلج حرکتی موقت در عضله مثانه فشار مثانه کم شده و علائم بی‌اختیاری برطرف می‌شود.
ساکرال نورومدولیشن ( Sacral neuromodulation )
در این روش درمانی از یک لید مخصوص ( که شبیه یک سیم است ) برای تحریک سگمان نخاعی S3 استفاده می‌شود. جراح این لید را وارد سگمان نخاعی کرده و سپس به عصب S3 تحریک الکتریکی وارد می‌شود. این لید با باتری کار می‌کند و به یک ژنراتور متصل است. ژنراتور و باتری در زیر پوست باسن بیمار باید کار گذاشته شود. در این روش تحریکات الکتریکی باعث تنظیم انقباضات مثانه خواهد شد.
تحریک عصب تیبیا ( percutaneous tibial nerve stimulation)
این کار در اصل ریشه در طب سوزنی چینی دارد. که از طریق تحریک عصبی تیبیا عضلات مثانه و همچنین عضلات کف لگن تحریکاتشان کاهش پیدا می‌کند. پس باعث کاستن دردهای لگنی و بهبود مثانه نوروژنیک خواهد شد. عصب تیبیا شاخه‌های حسی و حرکتی دارد که مرتبط با سگمانهای نخاعی ساکرال هستند.
روش کار ازین قرار است که یک سوزن مخصوص با جراحی در زیر پوست، حدود ۵ سانتی متر بالاتر از قوزک داخلی پا قرار میگیرد و این سوزن عصب تیبیا را تحریک می‌کند. سوزن به یک ژنراتور در سطح پوست وصل است که از آنجا تحریکات الکتریکی دریافت می‌کند.
افزایش ظرفیت مثانه با کمک روده ( agumentation cystoplasty)
در زمینه مثانه اسپاستیک که فشار مثانه خیلی بالاست و خطر نارسایی برای کلیه‌ها پدید آمده و درمان‌های ذکر شده هیچیک پاسخگو نبوده‌اند عمل اگمنتاسیون سیستوپلاستی انجام می‌شود. به این طریق که قسمتی از روده را به مثانه اضافه می‌کنند تا حجم مثانه زیاد‌تر شود.
تغییر در شیوه رفتار روزمره
بیمار باید حتما یک برنامه منظم برای رفتن به دستشویی و تخلیه ادرار داشته باشد. یعنی هر ۳ یا ۴ ساعت یک مرتبه حتی اگر احساس دفع ادرار ندارد به دستشویی رجوع کند و با تحریک قسمت زیر شکم مثانه را وادار به تخلیه نماید.
مصرف مواد خوراکی محرک و مایعات محرک ( کافئین و غذا‌های تند و شیرین کنندههای مصنوعی ) باید محدود شود چون این مواد تحریک کننده مثانه هستند.
سبزیجات و مواد ملین بخاطر رفع یبوست به میزان زیاد مصرف شوند. زیرا یبوست به مثانه فشار زیادی وارد می‌کند که ممکن است منجر به اختلالات ادراری شود.
توجه داشته باشید که مثانه نوروژنیک می تواند کیفیت زندگی شما را تحت تاثیر قرار دهد. از جمله اختلال در امور روزمره، ترس از مسافرت رفتن و به مدت طولانی بیرون از منزل بودن، احساس افسردگی و اضطراب. حتی گاهی نشت ادرار موجبات مشکلات پوستی و عفونی را پدید می‌آورد.
لذا با مشاهده علائم این بیماری مراجعه به موقع به پزشک متخصص اورولوژی را در نظر داشته باشید تا از عوارض بعدی این بیماری و حادتر شدن مساله و ایجاد مشکلات بیشتر جلوگیری کنید.