ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال، جریان غیرطبیعی ادرار از مثانه به سمت لوله‌های حالب است که کلیه‌های شما را به مثانه متصل می‌کند. به طور معمول، ادرار از کلیهها از طریق حالب‌ها به سمت مثانه جریان می یابد و قرار نیست دوباره به آنجا برگردد.
ریفلاکس مثانه معمولاً در نوزادان و کودکان تشخیص داده می‌شود و خطر ابتلا به عفونت‌های ادراری را افزایش میدهد که در صورت عدم درمان، در نهایت منجر به آسیب کلیه می‌شود.
کودکان ممکن است به ریفلاکس اولیه مثانه مبتلا شوند. هدف از درمان، که شامل دارو یا جراحی است، پیشگیری از آسیب کلیه است.
علائم ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
عفونت‌های دستگاه ادراری معمولاً در افراد مبتلا به ریفلاکس مثانه به وجود می‌آید. عفونت دستگاه ادراری (UTI) همیشه علائم و نشانه‌های قابل توجهی ایجاد نمی‌کند، اگرچه اکثر مردم بعضی از آنها را دارند.
این علائم و نشانه‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- میل شدید و مداوم به ادرار کردن
- احساس سوزش هنگام ادرار کردن
- نیاز به دفع مکرر مقدار کمی ادرار
- ادرار کدر
- تب
- درد در ناحیه پهلو یا شکم
تشخیص عفونت ادراری در کودکان که ممکن است فقط علائم و نشانه‌های غیر اختصاصی داشته باشند، می‌تواند دشوار باشد. علائم و نشانه‌ها در نوزادان مبتلا به UTI ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تب غیر قابل توضیح
- بی‌اشتهایی
- حساسیت و تحریک‌پذیری
با بزرگتر شدن کودک شما، ریفلاکس مثانه‌ای درمان نشده او می‌تواند منجر به موارد زیر شود:
- شب ادراری
- یبوست یا از دست دادن کنترل بر حرکات روده
- فشار خون بالا
- دفع پروتئین در ادرار
یکی دیگر از نشانه‌های ریفلاکس مثانه‌ای، که ممکن است قبل از تولد و با سونوگرافی تشخیص داده شود، تورم کلیهها یا ساختارهای جمع کننده ادرار در یک یا هر دو کلیه (هیدرونفروز) جنین است که به دلیل ذخیره ادرار در کلیهها ایجاد می‌شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر کودک شما هر یک از علائم عفونت ادراری زیر را دارد، حتما باید به پزشک مراجعه کنید:
- میل شدید و مداوم به ادرار کردن
- احساس سوزش هنگام ادرار کردن
- درد شکم یا پهلو
در موارد زیر، در صورت تب کردن کودک با پزشک تماس بگیرید:
- کودک کمتر از ۳ ماه سن دارد و دمای رکتوم او ۱۰۰.۴ درجه فارنهایت (۳۸ درجه سانتیگراد) یا بالاتر است.
- ۳ ماه (یا بیشتر) سن دارد و تب ۱۰۰.۴ درجه فارنهایت (۳۸ درجه سانتیگراد) یا بالاتر از آن دارد و ظاهرا بیمار است.
- او همچنین بد غذا می‌خورد یا تغییرات قابل توجهی در خلق و خویش پیدا شده است.
علل ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
سیستم ادراری شما شامل کلیهها، حالب‌ها، مثانه و مجرای ادرار است که همگی در دفع مواد زائد از بدن شما (از طریق ادرار) نقش دارند. لوله‌هایی که حالب نامیده می‌شوند، ادرار را از کلیهها به سمت مثانه می‌برند؛ ادرار در آنجا ذخیره می‌شود تا از طریق لوله دیگری بنام مجرای ادرار از بدن خارج شود.
ریفلاکس مثانه می‌تواند در دو نوع اولیه و ثانویه ایجاد شود:
- ریفلاکس ادراری اولیه: کودکان مبتلا به ریفلاکس ادراری اولیه با نقص دریچه‌ای به دنیا می‌آیند که به طور معمول مانع از برگشت ادرار از مثانه به حالب می‌شود. ریفلاکس مثانه اولیه شایع‌ترین نوع این بیماری است. همانطور که کودک شما رشد می‌کند، حالب‌ها بلند و صاف می‌شوند، که ممکن است باعث بهبود عملکرد دریچه شود و در نهایت ریفلاکسرا اصلاح کند. این نوع ریفلاکس مجرای ادراری معمولاً در خانواده‌هایی دیده می‌شود، که احتمالا عامل ژنتیکی دارند، اما علت دقیق این نقص ناشناخته است.
- ریفلاکس ادراری ثانویه: علت این نوع ریفلاکس اغلب ناشی از عدم تخلیه صحیح مثانه است که به دلیل انسداد یا نارسایی ماهیچه مثانه و یا آسیب ِاعصابی است که تخلیه طبیعی مثانه را کنترل می‌کنند.
عوامل خطرآفرین ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
عوامل خطر ریفلاکس مثانه عبارتند از:
- اختلال عملکرد مثانه و روده (BBD): کودکان مبتلا به این اختلال، ادرار و مدفوع خود را نگه می‌دارند و عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری را تجربه می‌کنند که می‌تواند به رفلاکس مثانه کمک کند.
- نژاد: به نظر می‌رسد که کودکان سفید پوست در معرض خطر بیشتری برای رفلاکس مثانه هستند.
- رابطه ی جنسی: به طور کلی، خطر ابتلا به این بیماری در دختران بسیار بیشتر از پسران است. استثنای رفلاکس مثانه‌ای مادرزاد اینست که در پسران شیوع بیشتری دارد.
- سن و سال: نوزادان و کودکان تا ۲سن سالگی، بیشتر از کودکان بزرگتر به رفلاکس مجرای ادراری مبتلا می‌شوند.
- سابقه خانوادگی: رفلاکس مجرای ادراری اولیه معمولاً به شکل ارثی ایجاد می‌شود، یعنی کودکانی که والدینشان به این عارضه مبتلا بوده‌اند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آن هستند. خواهر و برادرهای کودکانی که به این عارضه مبتلا هستند هم در معرض خطر بیشتری قرار دارند؛ بنابراین پزشک ممکن است غربالگری برای خواهر و برادر کودک مبتلا به رفلاکس اولیه ادراری را توصیه کند.
عوارض ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
آسیب کلیوی نگرانی اصلی رفلاکس مثانه است و هر چه رفلاکس شدیدتر باشد، احتمال بروز عوارض، جدی‌تر است.
عوارض این اختلال ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- اسکار یا زخم کلیه: عفونت درمان نشده مجاری ادرار، می‌تواند منجر به زخم و در نتیجه آسیب دائمی به بافت کلیه شود. جای زخم گسترده هم می‌تواند منجر به فشار خون بالا و نارسایی کلیه شود.
- فشار خون بالا: از آنجایی که کلیهها مواد زائد را از جریان خون خارج می‌کنند، آسیب به کلیهها و در نتیجه تجمع مواد زائد در آنها، می‌تواند فشار خون شما را افزایش دهد.
- نارسایی کلیه: جای زخم می‌تواند باعث از دست رفتن عملکرد ِفیلتر کنندهء کلیه شود. این مساله ممکن است منجر به نارسایی کلیه شود که یا به سرعت رخ میدهد (نارسایی حاد کلیه) و یا در طول زمان ایجاد می‌شود (نارسایی مزمن کلیه).
تشخیص اسکار کلیه
آزمایش ادرار می‌تواند نشان دهد که آیا کودک شما عفونت ادراری دارد یا خیر. آزمایشات دیگری هم ممکن است لازم باشد، از جمله:
- سونوگرافی کلیه و سونوگرافی مثانه: در این روش تصویربرداری از امواج صوتی با فرکانس بالا برای گرفتن تصاویری از کلیه و مثانه استفاده می‌شود. سونوگرافی می‌تواند ناهنجاری‌های ساختاری را تشخیص دهد. همین فناوری، که اغلب در دوران بارداری برای نظارت بر رشد جنین بکار می‌رود، ممکن است کلیه‌های متورم نوزاد را هم نشان دهد، که نشانه‌ای از رفلاکس ادراری اولیه است.
- اشعه ایکس تخصصی ِسیستم ادراری: در این آزمایش برای تشخیص ناهنجاری‌ها، از اشعه ایکسِ مثانه در حالت پری مثانه و زمانی که در حال تخلیه است استفاده می‌شود. در حالی که کودک شما به پشت روی میز اشعه ایکس دراز می‌کشد، لوله نازک و انعطاف پذیر سوند (کاتتر) از طریق مجرای ادرار وارد مثانه‌اش می‌شود. بعد از تزریق رنگ کنتراست از طریق سوند به مثانه، مثانه کودک شما در موقعیت‌های مختلف اشعه ایکس می‌شود. بعد کاتتر برداشته می‌شود تا کودک بتواند ادرار کند و عکس‌های اشعه ایکس بیشتری از مثانه و مجرای ادرار در حین ادرار گرفته شود؛ به این صورت مشخص می‌شود که آیا دستگاه ادراری به درستی کار می‌کند یا خیر. خطرات مرتبط با این آزمایش شامل ناراحتی ناشی از کاتتر یا داشتن مثانه پر و احتمال عفونت جدید دستگاه ادراری است.
- اسکن هسته‌ای: این آزمایش از یک ردیاب به نام رادیوایزوتوپ استفاده می‌کند؛ به این ترتیب که اسکنر ردیاب را تشخیص میدهد و نشان میدهد که آیا دستگاه ادراری به درستی کار می‌کند یا خیر. خطرات آن شامل ناراحتی ناشی از کاتتر و ناراحتی در هنگام ادرار است.
درجه‌بندی شرایط ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
بعد از آزمایش، پزشکان درجه رفلاکس را ارزیابی می‌کنند. در خفیف‌ترین موارد، ادرار فقط به حالب (درجه یک) برمی‌گردد. شدیدترین موارد شامل تورم شدید کلیه (هیدرونفروز) و پیچ خوردگی حالب (درجه پنج) است.
درمان ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
گزینه‌های درمانی ریفلاکس مثانه به شدت ِعارضه بستگی دارد. کودکان مبتلا به موارد خفیف رفلاکس ادراری اولیه ممکن است در نهایت از این اختلال خلاص شوند. در این مورد، پزشک ممکن است یک رویکرد انتظار و نظارت بر علائم را توصیه کند.
برای رفلاکس مجرای ادراری شدیدتر، گزینه‌های درمانی عبارتند از:
۱. دارو درمانی
عفونت‌های ادراری نیاز به درمان سریع با آنتی بیوتیک دارند تا از انتقال عفونت به کلیهها جلوگیری شود. برای پیشگیری از عفونت ادراری، پزشکان ممکن است نسبت به درمان عفونت، آنتی بیوتیک‌ها را با دوز کمتری تجویز کنند.
کودکی که تحت درمان دارویی قرار می‌گیرد باید تا زمانی که آنتی بیوتیک مصرف می‌کند تحت نظر باشد. این شامل معاینات فیزیکی دوره‌ای و آزمایش‌های ادرار برای تشخیص عفونت‌های پیشرو (یعنی عفونت‌های ادراری که علی‌رغم درمان آنتی‌بیوتیکی رخ میدهد) و اسکن‌های رادیوگرافیک است که گاه به گاه از مثانه و کلیهها انجام می‌گیرد تا معلوم کند آیا کودک شما رفلاکس پیشرفته مثانه دارد یا خیر.
۲. عمل جراحي
جراحی برای ریفلاکس مثانه، هر نوع نقص دریچه بین مثانه و حالب آسیب دیده را ترمیم می‌کند. نقص در دریچه مانع از بسته شدن آن می‌شود و باعث برگشت ادرار به عقب می‌شود. روش‌های جراحی ترمیمی عبارتند از:
- جراحی باز: این جراحی که با استفاده از بیهوشی عمومی انجام می‌شود، نیاز به برشی در قسمت تحتانی شکم دارد که جراح از طریق آن مشکل را ترمیم می‌کند. این نوع جراحی معمولاً به چند روز بستری شدن در بیمارستان نیاز دارد و در طی آن از یک کاتتر برای تخلیه مثانه کودک استفاده می‌شود. رفلاکس مجرای ادراری ممکن است در تعداد کمی از کودکان باقی بماند، اما به طور کلی بدون نیاز به مداخله بیشتر، خود به خود برطرف می‌شود.
- جراحی رباتیک لاپاراسکوپی: مثل جراحی باز، این روش شامل ترمیم دریچه بین حالب و مثانه است، اما با استفاده از برش‌هایی کوچکتر انجام می‌شود. مزایای این روش نسبت به جراحی باز، شامل برش‌های کوچکتر و احتمالاً اسپاسم مثانه کمتر است. اما، یافته‌های اولیه نشان میدهد که جراحی رباتیک لاپاراسکوپی، ممکن است به اندازه جراحی باز موفق نباشد. این روش همچنین با زمان عمل طولانی‌تر، اما بستری کوتاه‌تر در بیمارستان همراه است.
- جراحی آندوسکوپی: در این روش، پزشک یک لوله سیستوسکوپ را از طریق مجرای ادرار وارد بدن کودک می‌کند تا داخل مثانه او را ببیند. بعد یک مایع حجیم کننده را به اطراف دهانه حالب آسیب دیده تزریق می‌کند تا توانایی دریچه را برای بسته شدن صحیح تقویت کند. این روش در مقایسه با جراحی باز، کمتر تهاجمی است و خطرات کمتری را به همراه دارد، اگرچه ممکن است به آن اندازه مؤثر نباشد. این روش همچنین نیاز به بیهوشی عمومی دارد، اما به طور کلی می‌تواند به عنوان جراحی سرپایی انجام شود.
شیوه زندگی و درمان‌های خانگی ریفلاکس مثانه یا ریفلاکس وزیکوورترال
عفونت‌های دستگاه ادراری که در رفلاکس مثانه‌ی مجرای ادرار بسیار رایج هستند، می‌توانند دردناک باشند. اما تا زمانی که آنتی بیوتیک‌ها عفونت را از بین ببرند، میتوانید اقداماتی را برای کاهش ناراحتی فرزندتان انجام دهید که عبارتند از:
- کودک خود را به نوشیدن مایعات، به ویژه آب تشویق کنید: نوشیدن آب ادرار را رقیق می‌کند که می‌تواند به دفع باکتری‌ها کمک کند.
- یک پد گرمکن یا یک پتو یا حوله گرم تهیه کنید: گرما می‌تواند به کاهش احساس فشار یا درد کمک کند. اگر پد گرمکن ندارید، یک حوله یا پتو را برای چند دقیقه گرم کنید (مثلا با اتو). مطمئن شوید که حوله یا پتو فقط گرم است نه داغ، و سپس آن را روی شکم فرزندتان قرار دهید.
اگر اختلال عملکرد مثانه و روده (BBD) رفلاکس مجرای ادراری کودک شما را تشدید می‌کند، عادات صحیح توالت رفتن را تشویق کنید. اجتناب از یبوست و تخلیه مثانه هر دو ساعت یکبار، در هنگام بیداری ممکن است کمک کند.
آماده شدن برای ملاقات با پزشک
پزشکان معمولاً وقتی که نوزاد یا کودک خردسال مبتلا به عفونت مجاری ادراری است، رفلاکس مثانه را به عنوان بخشی از آزمایشات بعدی تشخیص می‌دهند. اگر کودک شما علائم و نشانه‌هایی مثل درد یا سوزش در هنگام ادرار یا تب مداوم و غیر قابل توضیح دارد، با پزشک کودک خود تماس بگیرید.
بعد از ارزیابی، ممکن است کودک شما به یک دکتر متخصص در بیماری‌های مجاری ادراری (اورولوژیست) یا یک پزشک متخصص در بیماری های کلیوی (نفرولوژیست) ارجاع داده شود. قبل از ملاقات، اطلاعات کلیدی زیر را یادداشت و آماده کنید:
- علائم و نشانه‌هایی که کودک شما تجربه کرده است و مدت آن
- اطلاعاتی در مورد سابقه پزشکی فرزندتان، از جمله سایر مشکلات پزشکی‌اش
- جزئیات مربوط به سابقه پزشکی خانواده خودتان، از جمله اینکه آیا هر یک از بستگان درجه اول فرزندتان مثل والدین یا خواهر و برادر، مبتلا به رفلاکس مجرای ادراری تشخیص داده شده‌اند یا خیر.
- نام و دوز داروهای تجویزی و بدون نسخه‌ای که کودک مصرف می‌کند.
اما سوالاتی که باید از پزشک خود بپرسید:
- محتمل‌ترین علت علائم و نشانه های کودک من چیست؟
- آیا علل احتمالی دیگری مثل عفونت مثانه یا کلیه وجود دارد؟
- فرزند من به چه نوع آزمایشاتی نیاز دارد؟
- چقدر احتمال دارد که وضعیت فرزندم بدون درمان بهتر شود؟
- فواید و خطرات درمان توصیه شده در مورد کودک من چیست؟
- آیا فرزند من در معرض خطر عوارض ناشی از این بیماری است؟
- چگونه سلامت فرزندم را در طول زمان کنترل خواهید کرد؟
- برای کاهش خطر ابتلای فرزندم به عفونت ادراری در آینده، چه اقداماتی می‌توانم انجام دهم؟
- آیا سایر فرزندان من در معرض خطر این بیماری هستند؟
- آیا توصیه می‌کنید فرزندم به متخصص مراجعه کند؟
از پرسیدن سؤالات دیگری که در طول قرار ملاقات با فرزندتان برای شما پیش می‌آید تردید نکنید. برای انتخاب درمانی که برای شما و فرزندتان مناسب باشد، مهم است که شرایط فرزندتان و مزایا و خطرات هر روش درمانی را درست درک کنید.
از پزشک خود انتظار چه سوالاتی داشته باشید!
پزشک کودک شما معاینه فیزیکی کودکتان را انجام خواهد داد واحتمالاً تعدادی سؤال هم از شما خواهد پرسید. آماده بودن برای پاسخ دادن به آنها ممکن است زمانی را برای مرور نکاتی که می‌خواهید زمان بیشتری را روی آنها صرف کنید، اختصاص دهد. پزشک شما ممکن است بپرسد:
- اولین بار چه زمانی متوجه شدید که فرزندتان علائمی دارد؟
- آیا این علائم همیشگی بوده‌اند یا می‌آیند و می‌روند؟
- علائم کودک شما چقدر شدید است؟
- آیا چیزی برای بهبود این علائم به نظرتان می‌رسد؟
- به نظر می‌رسد چه چیزی علائم کودک شما را بدتر می‌کند؟
- آیا کسی در خانواده شما سابقه ریفلاکس مجرای ادراری دارد؟
- آیا فرزند شما مشکلات رشدی داشته است؟
- کودک شما چه نوع آنتی بیوتیک‌هایی برای سایر عفونتها مثل عفونت گوش دریافت کرده است؟
منبع: مایو کلینیک